از مهمترین جشن‌هایی که از زمان ایران باستان تا کنون جایگاه ویژه‌ای بین ایرانیان داشته است، می‌توان به چهارشنبه سوری اشاره کرد. این جشن در آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود و در آن مردم تمام رنج و درد و بیماری‌های خود را به آتش می‌سپارند تا برای سال جدید سالم و سلامت باشند. مردم در این فستیوال هیجان انگیز، حین پریدن از آتش می‌گویند “زردی من از تو، سرخی تو از من”! چهارشنبه سوری در ایران ریشه در فرهنگ کهن ما دارد که در این مطلب می‌خواهیم به آن بپردازیم، پس تا انتهای این مطلب همراه چهارفصل باشید.

تاریخچه چهارشنبه سوری

روایت‌های بسیاری از این جشن فرخنده وجود دارد اما قدیمی‌ترین مدرکی که درباره‌ی این مهم خواهید یافت، به کتاب تاریخ بخارا از ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری) باز می‌گردد. او در این کتاب می‌گوید: “و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن‌گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون «شب سوری» چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای در گرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت.”

در روایت دیگر آمده است، زمانی که زرتشت تقویم را تنظیم کرد، تحویل سال مصادف با ظهر سه شنبه شد و از آنجا که آن‌ها روز بعد را از نیمه شب محاسبه می‌کردند، چهارشنبه را اول سال اعلام کردند و شب چهارشنبه را به جشن و سرور گذراندند، به همین دلیل این جشن را چهارشنبه سوری می‌گویند. روایت‌های متعددی در این باره وجود دارد که هر کدام قابل بحث و توضیح هستند، اما هر کدام را که باور داشته باشیم، شب چهارشنبه سوری از مهمترین شب‌های تقویم ایرانیان است.

معنی لغوی چهارشنبه سوری

در معنای لغوی، این عبارت از دو کلمه چهارشنبه و سوری تشکیل شده است. چهارشنبه که به یکی از روزهای هفته اشاره دارد، اما کلمه دوم سوری چندین معنا دارد. یکی از این معناها به معنای جشن و سور دادن است. در گذشته کسانی که مهمانی می‌گرفتند و آن‌ها را اطعام می‌کردند، به آن سور می‌گفتند از طرفی سور معنای سرخ یا سرخی هم می‌دهد.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

این روزها استوری کردن تبریک چهارشنبه سوری در شبکه‌های اجتماعی بسیار باب شده است که گویی جزو آداب و رسوم چهارشنبه سوری شده است. گذاشتن آهنگ چهارشنبه سوری و پیام چهارشنبه سوری مبارک نیز بسیار میان مردم رواج یافته است. پیشرفت تکنولوژی نوع جشن‌ها را تغییر داده است اما در گذشته و حتی امروز آداب و رسوم مهمی وجود دارد که تمام ایرانیان هر سال آن‌ها را انجام می‌دهند و لذت می‌برند. در زیر به صورت کامل به این آداب و رسوم پرداختیم.

برپایی آتش و پریدن از آتش

در گذشته جوانان و مردان به بیابان‌ها می‌رفتند و برای برپایی آتش چهارشنبه سوری چوب و هیزم جمع می‌کردند. در این شب با هیزم‌ها آتش درست می‌کردند تا سرخی و گرمای آن، سرما و بیماری را فراری دهد. مردم از روی آتش می‌پریدند و می‌گفتند “زردی من از تو، سرخی تو از من”! از آن‌جا که آتش تنها عنصری است که آلوگی در آن اثر ندارد، مردم بیماری‌های خود را به آتش می‌دادند تا آتش آن‌ها را پاکیزه و سالم نماید.

قاشق زنی

قاشق زنی از آن رسم‌های فراموش شده چهارشنبه سوری است که امروزه در برخی محلات مثل محله یوسف آباد تهران برگزار می‌شود. در این مراسم مردم (به‌خصوص جوان‌ترها) با قاشق به سطل یا کاسه خود می‌زنند و به در خانه همسایگان می‌روند و از آن‌ها درخواست شیرینی و شکلات و آجیل می‌کنند. صاحبخانه هم در سطل آن‌ها آجیل مشکل گشا یا شکلات می‌ریزد. چیزی شبیه به قاشق زنی را در جشن هالووین غربی‌ها با نام Trick or treat می‌بینیم که به احتمال ریشه در فرهنگ ایرانی دارد.

آجیل مشکل گشا

همانطور که از نام این آجیل پیداست، این آجیل تمام مشکلات و گرفتاری‌های شما را حل می‌کند. اما تفاوت این آجیل با آجیل‌های دیگر چیست؟ جواب اینجاست! در هنگام مخلوط کردن ترکیبات آجیل، دعایی خوانده می‌شود و به صورت نذر پخش می‌کنند تا به حاجات خود برسند. ترکیبات این آجیل شامل: پسته، بادام، گردو، کشمش، برگه هلو، سنجد، انجیر و خرما است. به تازگی نارگیل، قیسی، مویز و نبات هم به آن اضافه شده است.

آش مخصوص چهارشنبه سوری

آش مخصوص چهارشنبه سوری مختص به خطه مازندران است، اما در سراسر ایران پخته می‌شود. 3 نوع آش در چهارشنبه آخر سال پخته می‌شود: آش گزنه، آش چهل گیاه، آش ترشی.

فال‌گوش نشینی

در گذشته برای ازدواج جوانان دم بخت، رسوم عجیب و غریبی وجود داشت. یکی از این رسوم که در چهارشنبه آخر سال برگزار می‌شد و این روزها از بین رفته است، فال‌گوش نشینی است. در واقع در این مراسم دختران دم بخت پشت دیوار می‌ایستادند و نیت می‌کردند، سپس با گوش دادن به حرف رهگذران و عابران جواب نیت خود را تفسیر و استدلال می‌کردند.

کوزه شکنی

در این رسم فراموش شده، کوزه‌های آب شکسته که در گوشه‌ای خاک می‌خوردند را از پشت بام به حیاط می‌انداختند و آن‌ها را به صورت کامل می‌شکستند.

ترقه و فشفشه بازی

ترقه و استفاده از وسایل آتش بازی به صورت کنترل شده بسیار جذاب است و یکی از رسوم جدا نشدنی این شب به حساب می‌آید. در این رسم که همه با آن آشنا هستیم، ایرانیان با استفاده از منور و بالن‌های آرزو آسمان شب را روشن می‌کنند و کودکان فشفشه به دست به این سو و آن سو می‌روند.